Beyaz balinalara teğet geçmek

 

Anchorage'e bu gidişimde de göremedim onları. Kuzeyin beyaz balinalarını...Denizcilerin taktığı adlarıyla "deniz kanaryalarını"... Görsem ne sevinirdim. Göremediğim için üzüldüm mü? Özgür yaban hayvanları ile karşılaşmak benzersiz bir keyif verir insana, ama yalnızca o an mı? Karşılaşmanın nerede, ne zaman ve hangi şartlarda olacağının kestirilememesi; dahası, bir karşılaşmanın olup olmayacağının bile kesin olarak bilinmemesinde değil midir yabanın büyüsü?

Beyaz balinalar kuzey kutbu ve hemen aşağısında kalan bölgelerde görülürler. İsimlerini erişkinlerinin vücutlarının tamamen beyaz olmasından alırlar. Bilimsel isimlerinde Latince "beyaz" anlamına gelen "leucas" kelimesi vardır (Delphinapterus leucas). İngilizce isimleri "beluga" ise Rusça "beyaz" anlamına gelen "bielo" kelimesinden türemiştir.

Ne yazık ki beyaz balinalar bazı ülkelerde - ülkemiz dahil- gösteri parklarında ya da hayvanat bahçelerinde tutsak olarak da bulunuyor. Doğal ortamda 60 yıl kadar yaşabilen beyaz balinaların ömrü tüm deniz memelileri gibi tutsaklıkta ciddi oranda kısalıyor; ölüm oranları yüksek oluyor. Geçtiğimiz eylül ayında Kanada'daki bir parkta ölen yavru beyaz balina gibi.

Biz yine de ilk olarak "özgür" bir beyaz balina ile tanışmıştık. Denizlerimizde doğal olarak görülmeyen bu balinalardan birisi 1990'lı yılların başında bir süreliğine Karadeniz kıyılarımıza konuk olmuştu. Kırım'daki bir tesisten kaçtığı düşünülen bu balinayı çok sevmiş, ona "Aydın" ismini vermiştik. Özgür balinanın beyaz rengini "aydınlık" çağrışımı ile algılayan bizlerin günün birinde başka beyaz balinaları tutsak edeceği belki de akıllara gelmezdi. Aydınlıktan gitgide uzaklaşan ve zaten genel olarak gelişmiş ülkelerin "iyi" yanlarını değil ama "kötü" yanlarını ithal etmede pek hızlı olan ülkemiz 2000'lerin başında tutsak yunus, balina bulunduran ülkeler arasında yerini aldı. 

Beyaz balina en gelişmiş sonar sisteme sahip, en sesli (vokal) balinalardan.  Suyun üzerinden, hatta gemilerin içinden duyulabilen zengin ses repertuarları nedeniyle denizciler "deniz kanaryaları" demişler onlara. Yüz şeklini değiştirebilen 2 balinadan biri olan bu balina, değişik sesler çıkarırken alnının ve dudaklarının şeklini değiştirerek gülümsüyor, kızıyor ya da ıslık çalıyor gibi görünebiliyor. Buzlar arasında yaşama uygun olarak beyaz balinaların sırt yüzgeci yok. Ancak sert deriden oluşan alçak, uzun bir sırt çıkıntıları var. Nefes alma deliği açmak için sırtları ile yaklaşık 8 cm kalınlığındaki buz parçalarını deldikleri biliniyor. Çok sosyaller ve nadiren tek başına görülüyorlar. Yavrulama gibi bazı dönemlerde yüzlerce bireyden oluşan gruplar oluşturabiliyorlar.

Amerika'da hepsi Alaska'da olmak üzere 5 farklı beyaz balina popülasyonu var. Anchorage'ın "Cook Inlet" körfezinde yaşayan ve yaklaşık 300 bireyden oluştuğu sanılan popülasyonunun durumu kritik. Kasım sonundaki değerlendirmede Alaska eyaletinin itirazlarına rağmen federal hükümet popülasyonu yine "tehlikede" olarak değerlendirdi.  Bu değerlendirme bölgede yapılacak ticari balıkçılık, petrol çıkarma gibi faaliyetleri kontrol etmesi veya engellemesi açısından çok önemli.

Anchorage'da şehir merkezine yakın sahil bölgelerinde yürürken, arabayla gezerken bile beyaz balinalara rastlamak mümkün. İlk ziyaretimde kıyıda uzun süre beyaz noktalar görmek umuduyla kahverengi sığ suları taramış ama balina görememiştim. Mevsim de zaten gözlem için pek uygun değildi. Tıpkı son ziyaretimiz gibi. Üstelik bu kez çok güçlü bir rüzgâr vardı. Dışarda uzun süre kalamadığımız için arabayla sahili tarayarak aradık onları. Beyaz balinalara denizde değil ama karada rastladık! Dar, kıvrılan bir nehirde arka arkaya dizilmişlerdi. Bazıları başını çıkarmış çevreyi kolaçan ediyor, bazıları dalıyordu. Seslerini duyamamamız belki de rüzgârın uğultusundandı! Şimdiye dek gördüğüm balina heykelleri arasında beni en çok keyiflendiren balinalarının arasında savrula savrula dolandığım bu heykel oldu.

100 kadar beyaz balina 2 haftayı aşkın bir süredir Rusya'nın Sinyavinsky Kanalı'nda buz parçaları arasında sıkışmış durumda. Sert hava koşulları nedeniyle yardım çalışmaları aksasa da beslenemeyen, diğer hayvanların saldırısına açık durumunda olan balinaları kurtarmak için seferber olmuş insanlar var. Yeni yılda "aydın"ları  "tutsak" edenlerin değil, "sert koşullara" rağmen "özgürlük" için savaşanların egemen olduğu bir ülke ve dünya dileğiyle...

01/01/2012 tarihli Cumhuriyet gazetesi'nde yayımlandı.